Leve het … FINS. Essay over Sofi Oksanen door Adriaan van der Hoeven
Met haar roman Een bundel haarspelden prijkte Sofi Oksanen onlangs op de longlist van de Europese Literatuurprijs 2015. Haar eerdere roman Zuivering (2008, in het Nederlands verschenen bij Anthos in een vertaling van Marja-Leena Hellings) is een moderne Finse klassieker.
Klik hier om deze bijdrage als pdf te downloaden.
door Adriaan van der Hoeven
Zuivering (2008) is zonder twijfel een moderne Finse klassieker. De roman is al in 31 talen vertaald, terwijl er in Finland in de eerste drie jaar na verschijning bijna 200.000 exemplaren van zijn verkocht. Een bestseller is het dus ook, en aan urgentie heeft de thematiek niets ingeboet.
Schaduwtaal
Zuivering. De vlag dekt de lading. De hoofdpersoon, Aliide Truu, probeert zich te zuiveren van een schuld die nog dateert uit de tijd van de politieke zuiveringen na de Tweede Wereldoorlog. Wanneer is je geweten eigenlijk schoon? Schuld bezoedelt, vervuilt de geest. Is de dood het ultieme reinigingsmiddel? In woorden lijkt het zo gemakkelijk: wat vies is moet schoon, maar de taal misleidt en beeldspraak al helemaal. Het is bekend hoe onderdrukkers de taal manipuleren om wat krom is recht te doen lijken. Onderdrukten kunnen er trouwens ook wat van. Ten tijde van de Koude Oorlog ontwikkelen de bewoners van de Oostbloklanden een parallelle taal, een schaduwtaal, waarin ze kunnen zeggen wat ze in de officiële taal niet mogen zeggen. Een schizofrene situatie. De vaktaal van de onderdrukkers tegenover het jargon van de onderdrukten, waarbij de onderdrukten tweetalig zijn. Zo is ook de toestand in Estland, het geboorteland van de moeder van Sofi Oksanen, waar de roman zich afspeelt. De Esten hebben een lange ervaring met machthebbers die niet hetzelfde willen als de bevolking. Het verhaal bestrijkt de jaren van 1936 tot 1992, waardoor de lezer in een achtbaan van machtswisselingen, veranderende ideologieën en loyaliteiten terechtkomt. Estland als onafhankelijke republiek waar het fascisme in de jaren 1930 een krachtige beweging is; de bezetting door de Sovjet-Unie (1940); de bevrijding door Duitsland (1941); de bevrijding door de Sovjet-Unie (1944). En ten slotte de hernieuwde onafhankelijkheid in 1991. Ja, welke woorden zijn van toepassing? Dat hangt af van het perspectief. De ideologie bepaalt de taal en de Esten weten dat maar al te goed. Wat is zuiverheid dan nog? Een politiek gekleurd begrip?
Solzjenitsyn
Sofi Oksanen kiest in haar toespraak ‘De Kerstman spreekt Fins’, die ze tijdens de Frankfurter Buchmesse op 7 oktober 2014 houdt, voor een uitgesproken politieke invalshoek. In de eerste zin al gebruikt ze het beladen begrip ‘finlandisering’. Meteen daarna wrijft ze nog wat zout in die Finse wonde door in herinnering te brengen dat de film Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj naar de roman van Alexander Solzjenitsyn over de beruchte gevangeniskampen in de Sovjet-Unie niet in Finland bekeken kon worden toen die in 1977 (Oksanens geboortejaar) op de Zweedse televisie werd vertoond. De Finse autoriteiten maakten dat technisch onmogelijk. Een bekend staaltje zelfcensuur destijds. Misplaatste loyaliteit. Anticiperen op wat de machthebbers wellicht onwelgevallig is, dat is eigenlijk de kern van finlandisering, en daar gaan veel van Oksanens boeken over. Laveren tussen het redden van het vege lijf en het houden van een zuiver geweten. Een universeel dilemma. Hoe lang is het leven waard om geleefd te worden? Die vraag legt Oksanen keer op keer aan haar romanfiguren voor.
Partizanen
De roman speelt zich voor het grootste deel af in Estland. Door de onverwachte komst van de twintigjarige Zara – het is dan 1992 – wordt de hoofdpersoon Aliide Truu (wat trouw, loyaal betekent in het Estisch) met haar verleden geconfronteerd. En dat is sterk gekleurd door de politiek. Zara is de kleindochter van haar zus Ingel en Hans Pekk, op wie Aliide eveneens verliefd was. Door de oorlog verandert de politieke situatie in Estland een aantal keren radicaal. Als het land in 1944 ten slotte door de Sovjet-Unie is geannexeerd, blijven veel Esten zich verzetten; de verdreven Duitsers waren in hun ogen vooral bevrijders. Velen houden zich als partizanen schuil in de bossen. Ook Hans Pekk is actief anticommunist en verbergt zich in een geheime kamer in zijn huis. Voor de buitenwereld is hij omgekomen bij een roofmoord. De zussen worden ondervraagd door de geheime dienst. Ondanks martelingen laten ze niets los, zelfs niet als de zevenjarige dochter van Hans en Ingel er op een afschuwelijke wijze bij betrokken wordt. Uit zelfbescherming trouwt Aliide met de communist Martin en trekt met hem in het huis van haar zus, als die met haar dochter naar Siberië gedeporteerd is. Daar vooral ligt de oude schuld van Aliide, want zij ondertekent een beschuldiging aan het adres van haar eigen zus. Hans zit intussen nog altijd in dezelfde kamer verborgen, een bizarre situatie, temeer daar Aliide dan heimelijk nog steeds op hem verliefd is en tegen beter weten in op zijn wederliefde hoopt. Zelfs in haar meest persoonlijke omgeving, haar eigen huis, speelt Aliide een dubbelrol. Ze veinst gevoelens én overtuigingen. Al liggen er misschien zuivere motieven aan haar schizofrene gedrag ten grondslag, uiteindelijk dreigt ze samen te vallen met de rol die ze speelt. Een niet mis te verstane waarschuwing van de auteur.
Dubbelrol
In het weer onafhankelijke Estland komt dit belaste verleden samen met de geschiedenis van Zara, die op de vlucht is voor haar pooier. Zara is door een vriendin uit Vladivostok weggelokt naar Berlijn, waar ze tegen haar wil in de prostitutie is beland. Van daar komt ze in Tallinn terecht. Door een klant te vermoorden weet ze te ontsnappen en naar Aliide te vluchten. Als haar pooier haar samen met een metgezel komt zoeken, verbergt ze zich in hetzelfde kamertje als waar haar grootvader zich ruim veertig jaar eerder jaren schuilhield. Aliide moet kiezen tussen gerechtigheid (het beschermen van de zwakke tegen de sterke) en haar eigen veiligheid. Ze doet het eerste en redt – in een poging zich te verzoenen met haar verleden en haar oude schuld tegenover haar zus wit te wassen – Zara, die nu naar Finland kan uitwijken. Zijzelf wacht op een onontkoombaar einde. Maar wat heeft Aliide nog te verliezen op haar leeftijd, dus hoe zuiver zijn haar motieven eigenlijk? Een dubbelrol hoeft ze nu in ieder geval niet meer te spelen.
Zo komen de thema’s verraad, schuld, trouw, schaamte en opofferingsgezindheid samen in een verhaal, waarin vooral vrouwen centraal staan. Aliide, Ingel en Zara proberen zich staande te houden in een wereld waarin ze zowel in het verleden als het heden doelwit zijn van onderdrukkend fysiek en geestelijk geweld. Overleven in zulke omstandigheden kan niet zonder compromissen die het gevoel van eigenwaarde ondermijnen.
Stalin of Hitler
De gebeurtenissen spelen zich af in twee verschillende periodes: in 1992 in het onafhankelijke Estland waarin de Estische en uit Rusland afkomstige Esten op gespannen voet met elkaar staan, en in de naoorlogse jaren van 1944 tot ongeveer 1951 als de communisten er de dienst uitmaken. Het verhaal wordt verteld in korte hoofdstukken, afwisselend vanuit het perspectief van Aliide en Zara, en vaak heen en weer springend tussen beide periodes. Deze vorm stelt de auteur in staat die twee tijden nauw te verbinden en te laten zien hoe het heden ingehaald wordt door het verleden en dat bepaalde thema’s niet tijdgebonden zijn, maar juist universeel en tijdloos.
Die universaliteit zit ook in de ruimte van de roman. Aliides onmogelijke verhouding met haar communistische echtgenoot Martin en haar zwager, de partizaan Hans, weerspiegelt de relatie van Estland met de Sovjet-Unie en Duitsland. Een vrouw met twee minnaars. Nou ja, minnaars? Wat voor keuze had Estland eigenlijk? Stalin of Hitler. Dictators met handen rood van het bloed. Een keuze tussen twee totalitaire systemen. Om de lezer niet al te gemakkelijk te laten wegkomen met een zwart-wit beeld dat historisch al keurig is gerubriceerd, beschrijft Oksanen de zegeningen van het moderne kapitalisme in de geschiedenis van Zara: de meedogenloze internationale vrouwenhandel, de seksuele slavernij. Is dat wat de vrijheid heeft opgeleverd? Te moeten kiezen tussen de pooier en de hoer? Aliide doet dat in ieder geval wel, maar die heeft nog iets goed te maken. De lezer kiest haar kant: tegen de gewelddadige onderdrukkers en vóór de onderdrukte. Misschien wat te gemakkelijk en politiek correct, al is het na zo veel machteloosheid wel fijn dat de weerloze eens terugslaat.
Epiloog
Het verhaal is dan afgelopen, maar de roman nog niet. Bijna als een politiek nawoord volgen als afsluiting enkele rapporten van de geheime dienst over Hans Pekk. De objectieve, beschrijvende toon ervan contrasteert scherp met die van het verhaal dat de lezer eerder via de hoofdpersonen heeft leren kennen. Ze leggen explicieter dan de eerdere hoofdstukken de onderdrukkingsmechanismes van de totalitaire staat bloot waarin humanitaire waarden het moeten afleggen tegen het cynisme van de macht. Die rapporten dateren uit het eind van de jaren 1940 en begin 1950. En dat is lang geleden. De schuld van toen is grotendeels vergeten en vergeeld. Maar nooit witgewassen.
__________________________
Adriaan van der Hoeven was lange tijd als docent en onderzoeker verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij Finse (cultuur)geschiedenis en letterkunde onderwees. Hij doet onderzoek naar Finse beeldende kunst uit de periode 1850-2005 die gebaseerd is op het nationale Finse epos Kalevala en was betrokken bij de samenstelling van de tentoonstelling (met bijbehorende catalogus) Aksen Gallen-Kallela. De magie van Finland in het Groninger Museum (2006-2007). Van der Hoeven is tevens werkzaam als vertaler en publiceerde De hond zingt in zijn slaap gedichten van Sirkka Turkka (De Bezige Bij, 2006) en zes verhalen van Rosa Liksom (Holmsterland, 1995).
__________________________
Sofi Oksanen, Zuivering (Puhdistus)
Vertaald uit het Fins door Marja-Leena Hellings
Anthos, Amsterdam 2009
ISBN:9789041418500
335 pagina’s
Sofi Oksanen, Een bundel haarspelden (Stalinin lehmät)
Vertaald uit het Fins door Sophie Kuiper en Marja-Leena Hellings
Anthos, Amsterdam 2014
ISBN: 9789041423115
444 pagina’s
De portretfoto Sofi Oksanen is gemaakt door Toni Härkönen.
Tijdschrift voor wereldliteratuur 