Armada-redacteur Tycho Maas verblijft voor promotieonderzoek aan de Universiteit van Stellenbosch, Zuid-Afrika. Regelmatig schrijft hij over ervaringen, achtergronden en actualiteiten rond taal, literatuur en cultuur in het land met elf officiële talen. Beriggie uit Zuid-Afrika #4: Uitgestorven Khoisan-talen.
Uitgestorven Khoisan-talen
||não ||não |uiba kao na
||nao i hamtin na gowa
!khari kao ||khawa
ǂʔan tama
‘Listen! Listen! Just listen for once how they speak so that you should not again be ignorant.’
(Boodschap die een lid van de Korana (een Khoi-stam) meegaf aan het derde congres van de fonetische wetenschappen in België in 1938).
Duizenden jaren lang was Zuid-Afrika het domein van de Khoisan-volken, een cultureel samenraapsel van de San (‘Bosjesmannen’), nomadische stammen, en de Khoi (‘Hottentotten’), die landbouwers waren. In Zuid-Afrika trokken zij rond, dreven zij handel en vertegenwoordigden zij een grote hoeveelheid unieke talen die slechts weinig verwantschappen vertonen met andere Afrikatalen, of zelfs maar met elkaar.
Het heeft minder dan 300 jaar gekost om hun culturen en talen tot op de rand van uitsterven te brengen. In de eerste helft van de 20ste eeuw moest de Universiteit van de Witwatersrand (Johannesburg) alle zeilen bijzetten om (letterlijk) het laatste handjevol moedertaalsprekers van de weinige nog levende Khoisan-talen op te sporen en naar hun opnamestudio’s te halen. Daar werd hun stem overgezet op langspeelplaten en probeerden taalkundigen en antropologen naarstig de verhalen te ontrafelen die zij vertelden over wat ooit hun volk en hun land was. Geen van de huidige elf nationale talen van Zuid-Afrika is een Khoisantaal.
Tijdens Apartheid kon institutionele belangstelling voor zwart Afrika rekenen op argwaan, maar er is dezer dagen een ommekeer voelbaar. Zuid-Afrikanen durven in kranten en op televisie hardop te laten horen dat hun voorouders Khoi of San waren. Af en toe verschijnen er boekjes met Khoi- en/of San-verhalen, die doorgaans een vorm hebben die wij lyrisch zouden noemen. De Khoisan hadden dan ook orale culturen, zonder schrift. Titels als ‘Hoe de Zon de Hemel in werd geworpen’, ‘Nkulunkulu, hij die als eerste kwam’, ‘De vogel die melk maakte’ of ‘Het kind dat door de leeuwen werd weggedragen’, doen ons misschien mythisch aan of roepen wellicht Jungle Book in herinnering.
Opeenvolgende edities van de toonaangevende bloemlezing The New Century of South Africa Poetry (bezorgd door Michael Chapman) geven steeds ruimer baan aan deze Khoisan-lyriek van vóór de komst van de kolonisten. Het is naïef om te denken dat de geschiedenis van Zuid-Afrika in 1652 begon met Jan van Riebeeck, maar dat is wel waar de geschreven Afrikageschiedenis in veel schoolboeken begint. De Victoria Falls waren echter al lang ontdekt voordat Dr. Livingstone (I presume?) ze in Europa bekendheid gaf.
Chapmans nieuwe bloemlezing is een evaluatie van literair erfgoed vanuit post-Apartheidperspectief. Ze maakt duidelijk dat de orale Khoisan-culturen oud, rijk en uniek zijn. Hetzelfde geldt trouwens voor Chapmans The New Century of South African Short Stories. Engels en Afrikaans, isiXhosa en isiZulu, en Khoi- en Santalen kunnen nu tenminste de bladzijden van een ongelijke geschiedenis delen.
Omdat het verleden van de Khoisan alleen terug te vinden is in mondelinge overlevering en rotsschilderingen, is het extra navrant dat de sprekers er niet meer zijn. Het Nama of Khoekhoegewab (gewab = taal), gesproken in de noord-westhoek van Zuid-Afrika, bewaart nog een laatste restje Khoi-dialect. Voor veel van de talen zijn de lp’s van het project aan de Universiteit van Witwatersrand echter de laatste bron.
Khoisan-cd
Van de urenlange plaatopnames is nu door Tony Traill een cd samengesteld: Extinct South African Khoisan Languages. Een mooi uitgevoerd begeleidend boekje geeft een toelichting bij de Khoisan-man of -vrouw, vaak met foto, die de tekst inspreekt, en er zijn veelal een transcriptie en vertaling opgenomen. Omdat de Khoisantalen dus geen schrift hadden, is de conventie om elke klikklank met een teken in Latijns schrift weer te geven: !, |, ǂ, ||, ʔ, ɱ, et cetera.
Sommige fragmenten zijn heel technisch en zouden bij een taalkunde-olympiade niet misstaan: de informant leest zinnetjes waarbij elke zin maar in één opzicht verschilt van de voorgaande, zoals Die vrou is siek; die vrou sal siek word; die vrou het siek geword; die vrou was siek. Andere fragmenten gaan puur om de uitspraak van klanken in de verschillende talen. Sommige talen hadden 28 verschillende klikklanken. Zeventiende- en achttiende-eeuwse reizigers verstonden er niks van en vergeleken de taal met de roep van een kalkoen. Ook dat oppoetsen van de lp’s bleek nogal een tour de force, want een computer kon de tikken op de lp niet onderscheiden van de klikken in de taal en filterde dus halve woorden weg.
Afijn. Misschien beeld ik het me in, maar het lijkt alsof Mukalap, de man die de !Ora-opname met de 28 kliks doet, enigszins monkelend al de voorbeeldwoorden nóg een keer uitspreekt voor de regisseur van de opname. Laat ik in zijn verdediging zeggen dat ik al moeite had om de drie klikklanken van het isiXhosa te leren onderscheiden toen ik naar Zuid-Afrika verhuisde. Elders in het boekje heeft Malgas, een spreker van ǂKhomani en gefotografeerd in traditionele kleding bij zijn hut, er zichtbaar plezier in om steeds maar weer voor te doen hoe zich een bepaalde klik door een samenspel van tong en lippen vormt.
Maar het mooist van de cd vind ik toch zeker de langere fragmenten met ononderbroken stukken Khoisan-taal waarin een man of vrouw een folklore of een verhaal over zijn of haar leven vertelt. Soms zijn een transcriptie en vertaling opgenomen, soms, als de taal nog niet ontcijferd is, is er alleen een transcriptie (de kliks meelezen is al een hele uitdaging) en soms is er alleen de naam van de spreker. Een foto uit 1997 spreekt boekdelen: een vrouw zit bij een bandrecorder en rust haar voorhoofd in haar handen. De opname is van haar grootmoeder, maar zij kan haar niet meer verstaan.
De cd van Tony Traill en de transcripties zijn geen literaire bloemlezing zoals de boeken van Chapman dat zijn. Wel brengen een foto en stemgeluid de cultuur ontegenzeglijk meer tot leven dan een Engelse vertaling van Chapman dat voor mij ooit zal kunnen. Samen brengen ze ons wellicht nog het dichtst bij de Khoisan-cultuur dat we ooit kunnen komen.
Soms zet ik vanuit mijn luie stoel de cd weer op. Hoewel het wrang klinkt, vind ik iets moois in het horen van een uitgestorven taal: er niks van verstaan en weten dat niemand anders er nog iets van begrijpt. Ik kan me louter nog laten meevoeren op het ritme van de woorden en de klanken, drijven op de golven van emotie in de stemmen en bedenken waarover het verhaal zou kunnen gaan.
Alleen mijn blanke geweten trekt me af en toe uit mijn gedachten en doet me ongemakkelijk verzitten.
__________________________
De cd Extinct South African Khoisan Languages, samengesteld door Tony Traill, is helaas beperkt uitgegeven en moeilijk verkrijgbaar. Foto’s van sprekers en informatie over de talen is bijvoorbeeld te vinden in D.M. Beach, The Phonetics of the Hottentot Language. W. Heffer & Sons, Ltd., Cambridge 1938.
Ee
n bloemlezing met handige bibliografie van Khoisan-lyriek is onder meer Michael Chapman, The New Century of South Africa Poetry. Ad Donker, Jeppestown 2002.
Voor korte Khoisan-verhalen, zie Michael Chapman, The New Century of South African Short Stories. Ad Donker, Jeppestown 2004.
De titels van verhalen genoemd in paragraaf drie zijn afkomstig uit Stephen Watson, Return of the Moon. Versions from the /Xam. Carrefour Press, Kaapstad 1991.
Cover-foto afkomstig uit Tony Traill, Extinct South African Khoisan Languages. (Begeleidend boekje).
Tijdschrift voor wereldliteratuur 