Tot de bekendmaking van de shortlist (5 titels) op 28 juni 2017 bespreekt Rebecca van Raamsdonk voor Armada een aantal van de 20 genomineerde boeken op de longlist van de Europese Literatuurprijs (www.europeseliteratuurprijs.nl). Deze keer Inham van Cynan Jones en Witte Honger van Aki Ollikainen.
Twee boeken op de longlist van de Europese Literatuurprijs beschrijven een strijd met de natuur die wij in Nederland nauwelijks kennen. Een man in een kajak, getroffen door de bliksem, dobbert stuurloos op zee en probeert de weg terug naar de kust te vinden. Een moeder in winters Finland, getroffen door hongersnood, probeert met haar twee kinderen Sint-Petersburg te bereiken.
Het verhaal van de naamloze man in de kajak wordt in nog geen honderd pagina’s verteld door de Welshman Cynan Jones (1975). De vertaling is van Jona Hoek, die ook Jones’ eerdere roman De burcht (2015) vertaalde. Witte honger van de Fin Aki Ollikainen (1973) gaat over de grote Finse hongersnood van 1866-1868. Dit debuut van Ollikainen verscheen in 2012 in Finland, de vertaling – van de hand van Annemarie Raas – is uit 2016. In een droog, warm huis in Amsterdam en met meer dan voldoende eten voorhanden las ik over de ontberingen van hun
In Inham ligt het vertelperspectief vrijwel volledig bij de man op zee die door de blikseminslag zijn geheugen is kwijtgeraakt. In flarden komen herinneringen terug, aan zijn vader, aan zijn geliefde. Hij heeft geen besef van tijd meer, weet niet hoe lang hij al ronddobbert en ziet het alleen dag en nacht worden. Door de vele witregels die Jones plaatst moet de lezer zich net als het hoofdpersonage overgeven aan het ritme van het water – soms kabbelend, soms woest. De zinnen zijn ritmisch en niet altijd grammaticaal correct; in zware omstandigheden is er immers geen tijd voor subtiele formuleringen. Een grote uitdaging voor de vertaler, maar die volbrengt zijn taak bewonderenswaardig goed.
Ook in Witte honger brengt het weer de personages in grote problemen. Door extreme kou zijn de oogsten mislukt en is er nauwelijks iets te eten. Marja woont met man Juhani, dochter Mataleena en zoon Juho in een kleine boerderij in Zuid-Finland. Haar man sterft als eerste aan ondervoeding, omdat hij weigerde zelf te eten en alles wat hij had aan Marja en de kinderen schonk. Een daad die Marja niet als edelmoedig ziet maar als laf:
hij had voor zichzelf moeten zorgen, opdat hij in staat zou zijn geweest de verantwoordelijkheid voor zijn gezin te dragen. Zij en de kinderen zouden met minder ook wel in leven zijn gebleven, maar nu, zonder Juhani, konden ze de winter in Korpela niet trotseren.
Ze vertrekt, in de hoop ooit Sint-Petersburg te bereiken – Finland behoorde toen nog tot het Russische Rijk – ondanks de sneeuw, de besmettelijke ziektes en de karige stro- en boomschorsbroden.
De roman is breed in opzet en wil meer zijn dan het verslag van een individuele strijd tegen de elementen. Aan bod komen onder meer de ontbrekende en daarna ontoereikende hulp van de autoriteiten en de schrijnende tegenstelling tussen de mensen met geld en eten en de mensen zonder.
Teo Renqvist, arts in Helsinki, is een tweede hoofdfiguur – hij kruist eenmalig en kortstondig Marja’s pad. De verschillende perspectieven van beide personages geven een breed beeld van de hongersnood, maar beiden blijven ongrijpbaar en overtuigen niet volledig. Teo is een sociaal betrokken arts, maar het hongerlijden van een groot deel van de bevolking lijkt hem nauwelijks te raken. Marja neemt het dappere besluit het heft in eigen hand te nemen door naar Sint-Petersburg te gaan, maar levert zich vanaf dat moment geheel over aan de grillen van de mensen die ze onderweg ontmoet. De lezer kan verklaringen hiervoor maar tot op zekere hoogte invullen.
De kracht van Inham zit in de universaliteit en de tijdloosheid van het verhaal. Jones toont de menselijke overlevingsdrang en het schemergebied tussen leven en dood zonder een enkele tijds- of plaatsaanduiding: het verhaal zou zich overal kunnen afspelen. Ollikainen verankert zijn roman sterker in tijd en ruimte. De verschillende delen hebben titels als ‘Oktober 1867’, ‘December 1867’ en ‘April 1868’; plaatsen en rivieren worden bij naam genoemd. Marja is tijdens haar voettocht niet bezig met de route of de tijd, zij wil slechts vooruit en blijven leven. Precieze locaties en tijdstippen leiden daarbij af, hoewel het goed te begrijpen is dat Ollikainen ze toch noemt. Anders dan Jones beschrijft hij immers een concrete historische periode.
Op mijn comfortabele bank blijf ik over één ding peinzen: ik kan me het eindeloze, angstige peddelen van de man in de kajak vele malen beter voorstellen dan de schrijnende honger en bittere kou van Marja. Komt dat door de kwaliteit van het boek, is Jones beter in staat de strijd van zijn personage over te brengen dan Ollikainen? Of komt dat – gedeeltelijk, vooral – door mijn Nederlands gekleurde leeservaring? Ik loop meer kans ooit in een bootje stuurloos midden op het IJsselmeer te dobberen dan door de sneeuw en zonder eten een voettocht te moeten maken van Amsterdam naar Den Haag. En zelfs al zou dat laatste gebeuren, die afstand valt in het niet bij de honderden kilometers die Marja aflegt. Vormen mijn niet-koude, niet-hongerige lichaam en niet aan grote afstanden gewende hersenen soms een belemmering? Het zou best kunnen – al verwacht ik dat een briljante schrijver de horde van zo’n belemmering zou kunnen nemen.
Rebecca van Raamsdonk (1990) studeerde Frans, Geschiedenis en Europese Studies en verzorgt met haar eigen bedrijf taal- en cultuurcursussen.
Fotograaf hoofdbeeld: onbekend, auteursportret Cynan Jones: Alice Fiorilli, auteursportret Aki Ollikainens: Laura Malmivaara/Lind&CO
Aki Ollikainen, Witte honger (Nälkävuosi )
Vertaald uit het Fins door: Annemarie Raas
Ambo Anthos, Amsterdam, 2016
ISBN: 978-90-263-3583-9
143 pagina’s
Cynan Jones, Inham (Cove)
Vertaald uit het Engels door Jona Hoek
Koppernik, Amsterdam, 2016
ISBN: 978-94-923131-6-4
104 pagina’s
Tijdschrift voor wereldliteratuur 